Książka w Scribusie

Wprowadzenie

Tutorial powstał jako skrypt do warszatów »Typografia książki«, które prowadzę na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Przedstawia on proces projektowania i realizacji książki beletrystycznej w programie Scribus.

Scribus jest bardzo niedopracowanym programem. Niektóre funkcje nie działają tak jak powinny, bądź nie działają w ogóle. Dlatego w wielu przypadkach konieczne okazywało się znajdowanie procedur niestandardowych.

Tutorial powinien być przeprowadzony od początku do końca, to znaczy raczej nie należy wykonywać konkretnych etapów bez wykonania poprzednich. Często nie opisuję z taką samą dokładnością czynności, które już wcześniej były wykonywane w innych okolicznościach.

Większość czynności projektowych opiera się szacunkach optycznych. Oczywiście wszystkie czynności można przybliżyć do dokładnych wartości matematycznych.

Korzystałem ze Scribusa w wersji 1.4.2 (stabilnej), zainstalowanym w Windows 8. Jeśli jakaś funkcja nie działała tak jak powinna, sprawdzałem, czy poprawiono jej zachowanie w Scribusie w wersji 1.5 SVN (eksperymentalnej), zaistalowanym w Ubuntu 12.04. We wszystkich przypadkach zamian niestety nie zauważyłem...

Strona i marginesy

Rozmiar strony i wielkość kolumny ustalamy po wybraniu opcji z menu Plik | Nowy.

Jako rozmiary książki przyjmujemy popularny w Polsce format dla beletrystyki: 125 × 195 mm.

Marginesy obliczamy następującą metodą. Przyjmujemy klasyczne proporcje marginesów: wewnętrzny 2 jednostki, zewnętrzny 4 jednostki, górny 3 jednostki i dolny 6 jednostek. Czyli margines zewnętrzny dwa razy większy od wewnętrznego i margines dolny dwa razy większy od górnego. Przyjmujemy także, że szerokość kolumny to ¾ szerokości strony. Po rozwiązaniu równania wynikającego z tych założeń otrzymujemy następujące wielkości marginesów: wewnętrzny 10,4 mm, zewnętrzny 20,8 mm, górny 15,6 mm i dolny 31,2 mm.

Pamiętamy o zaznaczeniu opcji Automatyczne ramki tekstowe, co potem niezmiernie ułatwi pracę, bo ramki tekstowe na kolumny będą się tworzyły automatycznie.

Zaznaczamy opcję Układ dokumentu | Podwójna strona. Przy projektowaniu książek zawsze pracujemy na rozkładówkach.

Liczbę stron ustalamy na początek na 3.

Ustawienia wstępne

Po utworzeniu dokumentu w menu Widok odznaczamy wszystkie opcje poza Wyświetlaj marginesy i Wyświetlaj ramki.

Przygotowanie i import tekstu

Tekst pozyskujemy z witryny Wolne Lektury.

Wybieramy powieść Rudyarda Kiplinga »Kapitanowie zuchy«.

Ściągamy pilk PDF, który będzie tak zwaną podstawą i plik ePub, z którego wyekstrahujemy tekst.

Format ePub to spakowany w standardzie ZIP zbiór plików. Między innymi zawiera treść utworu w formacie HTML. Format HTML przenosi informacje o stylach i wyróżnieniach. W praktyce podczas importu stylów do Scribusa nie wszystko działa tak, jak powinno, ale lepiej mieć coś niż nic.

Zmieniamy rozrzerzenie pliku z ePub na zip i rozpakowujemy plik. Pierwszy rozdział znajduje się w pliku part2.html w katalogu OPS.

Zaznaczamy ramkę na pierwszej stronie i wybieramy z menu Plik | Importuj | Pobierz tekst..., wybieramy plik part2.html, wybieramy Importer | Plik HTML i Kodowanie | UTF-8.

Wybór i instalacja fontów

Do tekstu głównego użyjemy kroju pisma o nazwie Alegreya. Jest to krój Juana Pablo del Perala, wydany na licencji SIL, w bardzo wielu odmianach, posiadający polskie znaki diakrytyczne.

Fonty Alegreya ściągamy z witryny FontSquirell.

Fonty instalujemy w dedykowanym katalogu Scribusa, dzięki temu nie będziemy zaśmiecać systemu operacyjnego. Zamykamy dokument, jeśli mamy jakiś otwarty w Scribusie. Z menu wybieramy Plik | Konfiguracja | Fonty | Dodatkowe ścieżki. Wybieramy katalog, w którym będziemy trzymać fonty dla Scribusa. Do tego właśnie katalogu wgrywamy fonty Alegreya.

Style

Jako ogólną zasadę pracy z tekstem przyjmujemy pracę na stylach.

Z menu wybieramy Edycja | Style.... Zaznaczamy styl Domyślny styl akapitu. Pod tą nazwą zaimportotwał się styl tekstu głównego. Natępnie klikamy na przycisk Edycja >>.

W grupie opcji Odstępy i wyrównanie wybieramy Wyrównaj do linii pisma. Przez wybranie tej opcji interlinię będziemy ustalać mechanizmem siatki linii bazowych, dzięki czemu zachowamy zgodnośc padania wierszy (register). Wybóru wyrównania tekstu dokonujemy wybierając drugą od prawej ikonkę (tekst wyjustowany, ostatni wiersz akapitu do lewej). W Optyczne marginesy wybieramy Tylko prawa strona. W Zaawansowane ustawienia | Rozciągnięcie glifów wpisujemy Min.: 99% i Maks.: 102%. Są to wartości poniżej progu percepcji, a dające Scribusowi większą elastyczność przy składaniu akapitu, przez co tekst jest gładszy (ma lepszą szarość). Dodatkową elastyczność przy składaniu akapitu Scribus zyska dzięki zmianie parametru Min. szerokość odstępu [międzywyrazowego] na 90%. W Tabulatory i wcięcie wielkość wcięcia akapitowego ustalamy na 1 firet, czyli w naszym przypadku 10 punktów (wpisujemy w okienko 10 pt, Scribus przeliczy sobie jednostki).

Przełączamy zakładkę na Styl znaków. W Formatowanie podstawowe | Rodzina wybieramy font Alegreya. Jeśli font jest niewidoczny w spisie, to musimy wyłączyć Scribusa i ponownie go uruchomić, aby zaktualizował listę fontów. Stopień pisma ustawiamy na początek na 10 punktów. Upeniamy się, że w Formatowanie zaawansowane | Język jest ustawiony język polski (ma to wpływ na dzielenie wyrazów).

W pierwszych akapitach rozdziałów nie będziemy stosować wcięć akapitowych. Osiągniemy to metodą stylów dziedziczonych. W tym celu wybieramy z menu Edycja | Style... | Nowy | Styl akapitu. W polu Nazwa wpisujemy Domyślny styl akapitu bw [bez wcięcia]. Następnie wybieramy Bazuje na: | Default Paragraph Style [Domyślny styl akapitu], a polu wcięcia akapitowego wpisujemy 0.

Nadajemy nowo utworzony styl pierwszemu akapitowi rozdziału. W tym celu ustawiamy kursor w pierwszym wierszu akapitu i wybieramy z menu Okna | Właściwości | Ustawienia stylów | Styl akapitu: | Domyślny styl akapitu bw.

Decydujemy się na osiowy (symetryczny) układ książki, wszystkie elemnety będą środkowane.

Zmieniamy styl dla tytułu rozdziału. Zaimportował się on jako HTML_h2. Z menu wybieramy Edycja | Style.... Zaznaczamy styl HTML_h2 i klikamy w przycisk Edycja >>. Zmieniamy nazwę na Tytuł rozdziału. W Odstępy i wyrównanie wybieramy Stała interlinia i 25,00 pt, w odstępach przed i po akapicie wpisyjemy odpowiednio 30,00 pt i 20,00 pt oraz klikamy na drugą od lewej ikonę wyrównania tekstu (czyli tekst wyśrodkowany). W Optyczne marginesy wybieramy Brak. W Tabulatory i wcięcie we wcięciu akapitowym wpisujemy 0,000 mm.

Przełączamy zakładkę na Styl znaków. W Formatowanie podstawowe wybieramy: Rodzina: | Alegreya, Styl: | Bold i stopień pisma 16,00 pt.

Ustawiamy kursor w akapicie z tytułem rozdziału i wybieramy z palety Właściwości: Ustawienia stylów | Styl akapitu: | Tytuł rozdziału.

Parametry tekstu głównego

Włączamy przenoszenie wyrazów: wybieramy z menu Dodatki | Dziel wyrazy.

Parametry dzielenia i przenoszenia wyrazów możemy ustawić wybierając z menu Plik | Ustawienia dokumentu... | Dzielenie wyrazów. Długość najkrótszego wyrazu ustalamy na 4, liczbę dozwolonych kolejnych podziałów pozostawiamy na wartości 2.

Eliminujemy zawieszowne wyrazy jednoliterowe i inne krótkie wyrazy: wybieramy z menu Dodatki | Usuń zawieszone spójniki.... Wybieramy Zastosuj twarde spacje dla: | Całego dokumentu i Ustawienia języka | Zastosuj język z definicji stylu. Ta druga opcja jest o tyle ważna, że w przypadku dokumentów wielojęzycznych tekst będzie przenoszony zgodnie z ustawionym w stylu akapitowym językiem.

Listę jednoliterowych i krótkich wyrazów możemy modyfikować wbierając z menu Plik | Konfiguracja... | Usuwanie zawieszonych spójników.

Oceniamy wygląd składu. W tym celu drukujemy stronę (wygląd składu zawsze oceniamy na wydrukach, nigdy na ekranie). Wybieramy z menu Plik | Drukuj.... Pamiętamy, żeby zaznaczyć w zakładce Znaczniki | Znaczniki cięcia, co pozwoli na obcięcie strony do rzeczywistych rozmiarów.

Stopień pisma wydaje się zbyt mały, zwiększamy o pół punktu. Wybieramy z menu Edycja | Style... | Domyślny styl akapitu | Edytuj. W pole stopnia pisma (w zakładce Styl znaków) wpisujemy 10,50 pt, a w pole wcięcia akapitowego (w zakładce Właściwości) też 10,50 pt (1 firet).

Drukujemy.

Liczymy średnią liczbę znaków w wierszu (liczymy liczbę znaków w dziesięciu pełnych wierszach i dzielimy przez dziesięć). Wychodzi poniżej, to jest trochę za mało. Zmniejszamy margines zewnętrzny, aby wydłużyć wiersz. Wybieramy z menu Plik | Ustawienia dokumentu... | Dokument | Marginesy i wpisujemy w pole Na zewnątrz: wartość 16 mm. Pamiętamy o zaznaczeniu Zastosuj ustawienia do: Wszystkich stron dokumentu i Wszystkich stron wzorcowych.

Wybieramy z menu Strona | Wyrównaj do linii pomocniczych i dociągamy prawą krawędź ramki do krawędzi kolumny.

Po tych zmianach z kolei wydaje się, że interlinia jest zdecydowanie za mała. Zwiększamy ją o punkt. Z menu wybieramy Plik | Ustawienia dokumentu... | Linie pomocnicze i w grupie opcji Ustawienia linii pisma w pole Siatka linii pisma: wpisujemy wartość 13,00 pt.

Drukujemy i oceniamy. Wydaje się OK.

Wybieramy z menu Widok | Wyświetlaj linie pisma. Zauważamy, że kolumna nie pokrywa się z siatką linii bazowych.

W celu wyrównania kolumny do siatki linii bazowych najpierw obliczamy właściwą wielkość górnego marginesu. Wartość dla górnego marginesu wynosi 13,7592 mm (3 × 13 pt). Przy tej okazji o jeden wiersz zmniejszamy dolny margines, bo po zmniejszeniu margnesów w poprzednich działaniach jest on zdecydowanie za duży. Tę ostatnią wartość musimy dodatkowo zmodyfikować do np. 28,000 mm, żeby zmieścić wydłużenia dolne znaków ostatniego wiersza.

Dodawanie stron i tekstu

Wybieramy z menu Strona | Wstaw... i dodajemy 200 stron na końcu dokumentu.

Ustawiamy kursor na końcu tekstu i wybieramy z menu Plik | Import | Dołącz tekst... i wybieramy plik part3.html. Czynności te powtarzamy ze wszystkimi plikami z tekstem książki (do part12.html).

Dostosowujemy zaimportowany tekst do zaprojektowanych wcześniej stylów. Wybieramy z menu Edycja | Style.... Zaznaczamy styl HTML_h2 i wybieramy Usuń | Zastąp przez | Tytuł rozdziału, i następnie powtarzamy dla: Edycja | Style... | HTML_p | Usuń | Zastąp przez | Domyślny styl akapitu.

Czyszczenie i formatowanie tekstu

Zaczynamy od czyszczenia tekstu głównego.

W aktualnej wersji (1.4.2) nie ma możliwości bezpośredniego wprowadzania co bardziej nietypowych znaków specjalnych w polach Znajdź/Zastąp. Musimy więc działać trochę naokoło... Na przykład otwierając na boku małą ramkę tekstową, którą będziemy traktować jako podręczny bufor (do ramki tekstowej można w łatwy sposób wprowadzać znaki specjalne). Po wprowadzeniu znaku specjalnego do bufora zaznaczamy go i kopiujemy do schowka ctrl_c, otwieramy z menu Edycja | Znajdź/Zastąp... (bądź wciskamy ctrl+f i wklejamy w odpowiednie pole znak ze schowka (ctrl+v).

Zamieniamy pauzy w roli myślnika na półpauzy. W tym celu zaznaczamy pauzę w tekście wraz z otaczającymi ją z obu stron spacjami i kopiujemy do schowka (ctrl+c). Następnie otwieramy okno Znajdź/Zamień (wciskamy crtl+f) i wklejamy zawartość schowka w pole Znajdź: | Tekst (wciskamy ctrl+v). Ustawiamy kursor w ramce, którą przeznaczyliśmy na bufor i wciskamy shift+ctrl+u (skrót klawiaturowy ropoczynający procedurę wprowadzania kodu znaku w Unicode), a następnie sekwencję 2013 (heksadecymalny kod półpauzy w Unicode). Zaznaczamy wprowadzony znak, kopujemy do schowka (wciskamy crtl+c), następnie ctrl+f, i w pole Zastąp przez: wprowadzamy sekwencję spacja, półpauza (wciskamy ctrl+v), spacja. Zastępujemy wszystkie wystąpienia. Musimy pamiętać o przeniesieniu kursora do ramki z tekstem głównym.

Zmieniamy pauzy na połpauzy na początku dialogów oraz wstawiamy tabulatory zamiast odstępów, żeby wyrównać początki dialogów w pionie. Opisaną poprzed nio metodą zamieniamy sekwencje pauza spacja na półpauza tabulator (symbol tabulatora uzyskujemy wciskając klawisz tab na klawiaturze).

Ustawiamy wartość dla tabulacji. W tym celu edytujemy styl dla tekstu głównego (Domyślny styl akapitu). Definiujemy tabulator do lewej w odległości około 6,5 mm od lewej krawędzi (firet wcięcia akapitowego + pół firetu półpauzy + ćwierć firetu spacji międzywyrazowej).

Zamieniamy trzy kropki na wielkropek (Ux2026).

Myślniki umieszczamy zawsze na końcu wiersza. W tym celu zamieniamy sekwencję spacja półpauza spacja na twarda spacja półpauza spacja.

Dociągamy niepełne ostatnie wiersze akapitu. W tym celu definiujemy nowy styl akapitowy, dziedziczony z (Bazuje na:) Default Paragraph Style, nazywamy go Domyślny styl akapitu dc [dociągnięty], wyrównanie definiujemy na wyjustowane wszystkie wiersze (pierwsza ikonka z prawej strony).

Następnie definiujemy linie pomocnicze przy wykorzystaniu mechanizmu stron wzorcowych. Opcje związane z umieszczaniem linii pomocniczych bezpośrednio na stronach dokumentu nie uwzględniają rozróżnienia na strony lewe i prawe. Na początek włączamy ich widoczność (Widok | Wyświetlaj linie pomocnicze). Następnie wybieramy z menu Edytuj | Strony wzorcowe.... Zakładamy nową stronę wzorcową klikając na pierwszą ikonkę od lewej. Nazywamy ją LinieL i wybieramy Lewa Strona.

Definiujemy linię pomocniczą oddaloną o jeden firet od prawej krawędzi kolumny (czyli w odległości 110,81 mm od lewej krawędzi strony. W tym celu, nie zamykając okna edycji stron wzorcowych wybieramy z menu Strona | Zarządzaj liniami pomocniczymi... i dodajemy pionową linię pomocniczą (Pionowe (mm) | Dodaj | 110,81).

Następnie przyporządkowujemy strony wzorcowe stronom dokumentów. Wybieramy z menu Strona | Zastosuj stronę wzorcową.... Wybieramy Strona wzorcowa | LinieL oraz Zastosuj do | Parzystych stron.

Analogicznie definiujemy prawą stronę wzorcową i pionową linię pomocniczą w odległości jednego firetu od prawej krawędzi kolumny (czyli w odległości 105,29 mm od lewej krawędzi strony), po czym poprzyporządkowujemy stronę wzorcową prawym stronom dokumentu.

Przy okazji dociągania niepełnych ostatnich wierszy akapitu skontrolujemy poprawność wcięc akapitowych, spuszczenia kolumn i ustawienia tytułów rozdziałów. Aby sobie to ułatwić, zdefiniujemy kilka dalszych linii pomocniczych na stronach wzorcowych. I tak: pionową linię pomocniczą dla strony lewej w odległości jednego firetu od lewej krawędzi kolumny (czyli w odległości 19,71 mm od lewej krawędzi strony), pionową linię pomocniczą dla strony prawej w odległości jednego firetu od lewej krawędzi kolumny (czyli w odległości 14,11 mm od lewej krawędzi strony), poziomą linię pomocniczą dla strony lewej i prawej w odległości 11 interlinii (czyli 50,479 mm) od górnej krawędzi strony i poziomą linię pomocniczą dla strony lewej i prawej w odległości 37,8 mm od górnej krawędzi strony.

Wyłączamy widok linii pisma i znaków kontrolnych. Przeglądamy książkę strona po stronie, kontrolując prawidłowość wcięć akapitowych, wielkości spuszczenia i położenia tytułów rozdziałów.

Jeżeli napotykamy na akapit z wierszem, który kończy się pomiędzy prawą linią pomocniczą a prawą krawędzią kolumny, zmieniamy jego styl na Domyślny styl akapitu dc (dociągamy wiersz do prawej krawędzi).

Początki rozdziałów

Formatujemy tekst w ten sposób, że rozdziały będą się rozpoczynały na nowych stronach. W tym celu włączamy podgląd znaków (wybieramy z menu Widok | Wyświetlaj znaki kontrolne. Dla każdego rozdziału ustawiamy kursor w pustym akapicie po końcu rozdziału i wybieramy z menu Wstaw | Spacje i przenoszenie | Przejście do nowej ramki.

Przy okazji w każdym rozdziale każdemu pierwszemu akapitowi rozdziału nadajemy styl Domyślny stul akapitu bw.

Na koniec wstawiamy pusty akapit na początku pierwszego rozdziału (upewniamy się, że ma on nadany styl Domyślny stul akapitu).

Style znakowe?

Zgodnie z założeniami, wszelkiego typu wyróżnienia (na przykład pochylenia) powinniśmy realizować przy zastosowaniu stylów znakowych. Ale niestety ten postulat napotyka na poważne trudności. Po pierwsze, Scribus nie importuje stylów znakowych. Wszelkie wyróżnienia są zamieniane na różne odmiany fontów. Zamiana odmiany fontu na styl znakowy funkcją Znajdź/Zamień nie jest możliwa, gdyż w funkcji Znajdź/Zamień style znakowe nie są uwzględnione. Także półautomatyczne odnajdowanie kolejnych wytąpień wyróżnień jest skrajnie utrudnione, ponieważ funkcja Znajdź/Zamień w widoku dokumentu nie potrafi przełączać widoku pomiędzy stronami, a z kolei edytor tekstów (Edycja | Edytuj tekst...) nie obsługuje stylów znakowych...

Z tych powodów niestety musimy pozostać przy formatowaniu lokalnym. Z menu wybieramy Edycja | Znajdź/Zastąp. Wybieramy Znajdź | Font | Arial Regular oraz Zastąp przez: | Font | Alegreya Italic / Stopień pisma | 10,5 pt.

Przytoczenia

W tekście występują przytoczenia. Wyróżnimy je wcięciem z lewej strony wielkości 2 firetów i odstępem od reszty tekstu wielkości pół wiersza. W tym celu definiujemy nowy styl akapitowy z parametrami z poniższych ilustracji.

Następnie, posiłkując się podstawą (plikiem pdf) odnajdujemy przytoczenia i stylujemy je, kasując ewentualnie zbędne puste akapity i zamieniając końce akapitu na wymuszone przejścia do nowego wiersza (shift+return).

Szewce i bękarty

Pozbywamy się szewców i bękartów poprzez zmiany w składaniu i łamaniu tekstu.

Definiujemy nowe style akapitowe, dziedziczone z Default paragraph style, zmniejszające / zwiększające odległości międzyliterowe (tracking) lub zmniejszające / zwiększające odległości międzywyrazowe.

Definiujemy dwa nowe style akapitowe dla tekstu głównego, bazujące na Default paragraph style, pierwszy ze zmniejszonymi odległościami międzyliterowymi o 0,50% (Domyślny styl -1t), drugi ze zwiększonymi odległościami międzyliterowymi o 0,70% (Domyślny styl +1t).

Definiujemy dwa nowe style akapitowe dla tekstu głównego, bazujące na Default paragraph style, pierwszy ze zmniejszonymi odległościami międzywyrazowymi o 10,00% (Domyślny styl -1s), drugi ze zwiększonymi odległościami międzywyrazowymi o 10,00% (Domyślny styl +1s).

W zależności od długości wiersza, średniej długości akapitu czy tolerancji danego kroju na zmniejszanie / zwiększanie odległości międzyliterowych / międzywyrazowych, w praktyce działać mogą inne wartości zmniejszania / zwiększania odległości międzyliterowych / międzywyrazowych (ustalamy to metodą prób i błędów). Należy jedynie pamiętać, żeby były one jak najmniejsze. Można także stworzyć kilka stylów w każdej kategorii, stopniując zwiększanie / zmniejszanie. Należy pamiętać, że własność percepcji jest taka, że zmniejszanie jest bardziej widoczne, niż zwiększanie, ma to znaczenie dla modyfikacji szerokości glifów czy zmian odległości międzyliterowych. Z kolei jeśli chodzi o odległości międzywyrazowe, to skład ciaśniejszy jest dużo lepszy.

Przeglądamy dokument strona po stronie. Jeśli napotkamy na szewca lub bękarta, szukamy akapitu z krótkim / długim ostatnim wierszem w tekście przed szewcem / bękartem. Następnie zmieniamy styl akapitu tak, aby zgubić / dorobić wiersz, zmniejszając/zwiększając odległości międzywyrazowe / międzyliterowe (zmieniając styl akapitu).

Możemy pozbywać się szewców/bękartów poprzez skracanie kolumn na rozwarciu o jeden wiersz.

Paginacja

Numerujemy strony. Korzystamy z mechanizmu stron wzorcowych.

Zaczynamy od zdefiniowania stylu akapitowego według poniższych parametrów.

Kopiujemy stronę wzorcową LinieL (Edycja | Strony wzorcowe... | [druga ikona od lewej]) i nazywamy ją LinieL + Paginacja.

Na nowej stronie wzorcowej zakładamy nową ramkę tekstową o parametrach z poniższego rysunku.

Ustawiamy kursor tekstowy wewnątrz ramki i wybieramy z menu Wstaw | Znak | Numer strony. Wybieramy Okno | Właściwości | Tekst | Ustawienia stylów | Paginacja.

Aby kontrolować poprawność umieszczenia paginacji (i przy okazji tytułów rozdziałów) definiujemy nową pionową linię pomocniczą na środku kolumny (w odległości 65,3 mm od lewej krawędzi strony).

Analogiczne czynności przeprowadzamy dla paginacji na prawej stronie.

Również definiujemy nową pionową linię pomocniczą na środku kolumny (w odległości 59,7 mm od lewej krawędzi strony).

Przyporządkowujemy odpowiednie (lewe / prawe) strony wzorcowe z paginacją wszystkim odpowiednim (lewym / prawym) stronom dokumentu (Strona | Zastosuj stronę wzorcową....

Na stronach szpicowych dolnej paginacji nie umieszcza się. Likwidujemy ją poprzez wybranie strony wzorcowej bez paginacji (odpowiednio LinieL / LinieP).