Dzielenie
Dzielenie wyrazów
Podstawową zasadą dotyczącą przenoszenia wyrazów jest to, iż wyrazy należy dzielić według zasad ortografii polskiej, na przykład zdefiniowanych w Wielkim słowniku ortograficznym PWN [Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 85-87].
Jan Tschichold w eseju »Consequences of Tight Typesetting« (»Konsekwencje ciasnego sposobu składania«) [w: The Form Of The Book, Point Roberts, Hartley & Marks, 1991, s. 102-104] poddał pod wątpliwość nawet tak oczywistą, wydawałoby się, zasadę (że należy przenosić wyrazy zgodnie z zasadami ortograficznymi). Otóż stwierdził on, że nadrzędną cechą dobrego składu (wyjustowanego) jest tak zwany ciasny sposób składania (tak, aby odległości międzywyrazowe wynosiły ⅓ firetu, czyli tak zwany skład na trzeciankę). Aby to osiągnąć, czasami konieczne jest łamanie ortograficznych zasad przenoszenia wyrazów. Ale, po pierwsze, postulaty Tschicholda dotyczyły języka niemieckiego (w którym wyrazy są długie, dłuższe niż w języku polskim), po drugie, współczesne programy do składania tekstów lepiej radzą sobie z dobieraniem optymalnych odległości międzynarodowych, niż składacze z czasów napisania eseju (1956 rok). Mimo to, warto sobie uświadomić, że nawet twarde unormowania i zasady podlegają typograficznym kompromisom.
Polska Norma PN-83/P-55366 [Zasady składania tekstów w języku polskim, s. 2] wprowadza dodatkowe ograniczenia dotyczące zasad dzielenia i przenoszenia wyrazów:
| L.p. | Opis | Liczba znaków w wierszu | |||
|---|---|---|---|---|---|
| < 25 | 25-50 | 51-60 | 60 < | ||
| 1. | Kolejne przeniesienia | 5 [4] | 4 [3] | 3 [2] | |
| 2. | Wyrazy dwusylabowe | ||||
| 3. | Sylaba li na końcu wyrazu | ||||
| 4. | Liczby | ||||
| 5. | Skróty nazw pisane wersalikami | ||||
nie należy, nie określa się
Ad 1. W akapicie wyjustowanym istnieje bezpośredni związek pomiędzy liczbą kolejnych przeniesień a odległościami międzywyrazowymi. Im potencjalnych przeniesień mniej, tym mniejsza liczba możliwości złożenia danego akapitu. Konsekwencją małej liczby przeniesień w akapicie są gorzej zrównoważone odległości międzywyrazowe. Doskonale ilustruje to suwak z programu Adobe InDesign: w akapicie możemy mieć albo lepsze odległości międzywyrazowe [Lepsze odstępy] albo mniej przeniesień [Mniej dywizów]. Z drugiej strony duża liczba kolejnych przeniesień obniża estetykę składu i zmniejsza czytelność tekstu.
Norma PN-83/P-55366 została opracowana w roku 1983, w czasach zecerskiech. Współczesne komputerowe metody składania są sprawniejsze w optymalnym komponowaniu akapitu, dlatego wydaje się, że dopuszczalna liczba kolejnych przeniesień powinna zostać obniżona.
Ad 5. Opis wydaje się zbyt wąski. Oprócz skrótów nazw instytucji pisanych wersalikami, istnieją także skróty pisane wersalikami, ale nie będące nazwami instytucji (np. BASIC, LIBID). Istnieją także skróty nazw instytucji w których nie wszystkie litery składowe są pisane wersalikami (np. ZBoWiD, CPLiA). Wydaje się, że zasadę opisaną w punkcie 5 należy odnieść także do takich kategorii skrótów.
Przenoszenie po pierwszej literze
Żadne wydawnictwo normatywne nie ogranicza przenoszenia wyrazów po pierwszej literze (np. u/cztować, u/grupowanie). Wydaje się jednak, że zasada nieprzenoszenia po pierwszej literze powinna być wprowadzona, zarówno ze względów estetycznych, jak i percepcyjnych. Zakres stosowania tej zasady powinien być zbliżony do zakresu zasady dotyczącej wyrazów dwusylabowych.
Pozostawianie wyrazów na końcu wiersza
Polska Norma PN-83/P-55366 [Zasady składania tekstów w języku polskim, s. 2] wprowadza następujące ograniczenia dotyczące pozostawiania wyrazów na końcu wiersza:
| Opis | Liczba znaków w wierszu | |||
|---|---|---|---|---|
| < 25 | 25-60 | 50 < | ||
| Tytuły: prof., mgr, inż., tow., itp. przed nazwiskami | ||||
| Liczby arabskie lub rzymskie przed jednoliterowymi skrótami nazw i określeń | ||||
| Wartości liczbowe przed skrótami nazw miar i masy | ||||
| Pojedyncze litery lub cyfry z kropką lub nawiasem stosowane przy wyliczeniach | ||||
| Inicjały imion przed nazwiskiem | ||||
| Minuskułowe i majuskułowe wyrazy jednoliterowe a, i, o, u, w, z | ||||
| Wyrazy po których następują skróty itp. i itd. | ||||
nie należy, nie określa się
Warto zwrócić uwagę, że Polska Norma wprowadza zróżnicowanie zasad dotyczących pozostawiania zawieszonych wyrazów dla długich wierszy (powyżej 50 znaków, na przykład w książkach beletrystycznych) i krótkich wierszy (poniżej 50 znaków, na przykład w gazetach). Jeśli wyeliminujemy zawieszone wyrazy w krótkich wierszach, otrzymamy bardzo niezrównoważone odległości międzywyrazowe.
Takich ograniczeń, jakie wprowadza Polska Norma może być oczywiście więcej. Na przykład »Instrukcja technologiczna, skład ręczny i maszynowy« [Warszawa, Ministerstwo Kultury i Sztuki, 1965, s. 35-36] definiuje zasadę, aby na końcu wiersza (bez względu jego długość) nie pozostawiać skrótów »tj.«, »np.« i »tzn«. Ale podobnie jak w przypadku dzielenia i przenoszenia wyrazów, stosowanie tych wszystkich zasad jest kompromisem. Im więcej wyeliminowanych zawieszonych wyrazów, tym gorsze odległości międzywyrazowe.
Przenoszenie adresów internetowych
Adresy internetowe należy przenosić:
- Po dwukropku albo podwójnym ukośniku.
- Przed albo po znaku równości lub etce.
- Przed znakami interpunkcyjnymi będącymi częścią adresu internetowego (na przykład kropką, przecinkiem, znakiem zapytania).
- Przed ukośnikiem (/), kratką (#), podkreślnikiem (_), tyldą (~) czy znakiem procentu (%).
- Na łączniku. Wtedy, zgodnie z polskimi zasadami w miejscu łącznika należy wstawić dywiz, a łącznik przenieść do nowego wiersza.
[wersja 2022-08-26]
